Το Γύθειο (Μαραθονήσι) το 1798

Χαλκογραφία του Μαραθονησίου (Γύθειο) το 1798 που απεικονίζει τον παλιό πύργο του Μαγγιόρου και τα ερείπια της παλιάς πόλης. (πηγή : Δ. & Ν. Στεφανόπολι, Ταξίδι στην Ελλάδα κατά τα χρόνια 1797 και 1798)

Το Γύθειο (Μαραθονήσι) το 1798

(του Βασίλη Πουλημενάκου)

Ο Πύργος του Πιέρρου Μαγγιόρου (πρωτότοκος γιος του Τζανέτου Γρηγοράκη) ήταν από τα πρώτα κτίρια που χτίστηκαν στο Μαραθονήσι– όπως λεγόταν τότε η περιοχή- κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας στη Μάνη του Τζανέτου Γρηγοράκη (1782-98)* (έζησε 1742-1813), και βρισκόταν στην γωνιά του «μώλου» όπως λέμε το σημείο σήμερα. Αλλος μεγάλος πύργος που χτίστηκε τότε ήταν του Δημητράκη Γρηγοράκη δίπλα στην μικρή μοναστηριακή εκκλησία του Αη-Γιώργη.

Ανάμεσα από τον πύργο του Πιέρρου Μαγγιόρου στη γωνία από τις σημερινές ψαροταβέρνες, ως του Δημητράκη Γρηγοράκη στον Αη-Γιώργη και περιμετρικά στο καραβοστάσι στήθηκε το νέο Γύθειο-Μαραθονήσι σαν οικιστική οντότητα αμέσως μετά το 1782. Σπίτια, εργαστήρια και καταστήματα, μικρά μονώροφα πετρόχτιστα και πλινθόκτιστα με κοκκινόχωμα, ήταν η πρώτη -μετρημένη- προσπάθεια των μανιατών που ακολούθησαν τους Γρηγοράκηδες στην ίδρυση της νέας πόλης. Η πρόθεση να μην προκαλέσουν ήταν φανερή όπως και η σκέψη ότι ίσως χρειαστεί να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους επιστρέφοντας στην ενδοχώρα της Μάνης αν υπάρξει τουρκικός κίνδυνος*.

Η παράλληλη ανάπτυξη Γυθείου και Μαυροβουνίου που ξεκίνησε μετά το 1782. (πηγή σχεδίου: Γ. Σαΐτα, «Μάνη- Ελληνική παραδοσιακή Αρχιτεκτονική»)

Το σημείο που βρίσκεται σήμερα η Πλατεία του Γυθείου είχε θάλασσα και σαν φυσικός όρμος χρησιμοποιήθηκε για καραβοστάσι στις πρώτες εμπορικές απόπειρες και μεταφορές μέσω θαλάσσης. Από το σημερινό Περιβολάκι και πέρα ως την Παλαιόπολη δεν είχε κατοικηθεί το Γύθειο μέχρι το δεύτερο μισό του 19ου αι.  και όπως φαίνεται στη χαλκογραφία στο ξεκίνημα της νέας πόλης υπήρχαν ακόμα όρθιοι κίονες από την ρωμαϊκή περίοδο συνδέοντας με την παρουσία τους τα κομμάτια της ιστορίας. To 1805 το Μαραθονήσι είχε 100 περίπου σπίτια.

Πολύ κοντά στο Μαραθονήσι το Μαυροβούνι πήρε κι εκείνο ζωή από τον Τζανέτο Γρηγοράκη όταν έγινε μπέης της Μάνης κατά την περίοδο της Ημιαυτόνομης Ηγεμονίας της. Έχτισε τότε στο ψηλότερο σημείο του υψώματος «Μαυροβούνι» ή «Λυκοβούνι» το Κάστρο του Γουλά ή «Μπεάνικα» όπως το έλεγαν για την κύρια κατοικία του και γύρω του άρχισε να διαμορφώνεται οικισμός. Απλά σπίτια και καστροκατοικίες όπως των Τζωρτζάκηδων, άλλοι συγγενείς Γρηγοράκηδες, του Θοδωρόμπεη, η πυργοκατοικία του Δαμηλάκου κ.α. Χτίστηκαν και πύργοι στα περίχωρα για τον έλεγχο του εύφορου κάμπου.

Το Μαυροβούνι τότε σαν χωριό ονομαζόταν «Μελίσσι» ή και «Τζανετούπολη». Μέχρι το 1805, μέσα σε 20 χρόνια είχαν εγκατασταθεί 100 οικογένειες. Το οχυρό κάστρο του Γουλά με τη μεγαλοπρεπή διώροφη κατασκευή ένα παλάτι πραγματικό, υπέστη σημαντικές ζημιές σε επιδρομή των Τούρκων το 1803 και το 1821 με την επανάσταση εγκαταλείφθηκε και ως κατοικία. Το Μαυροβούνι σε αντίθεση με το πιο επιφυλακτικό στις κατασκευές Μαραθονήσι (Γύθειο) που αναπτύχθηκε παράλληλα, είχε και έχει ακόμα μανιάτικο χρώμα με ισχυρές πυργοκατοικίες.

Στο σχέδιο δεξιά (του Γ. Σαΐτα από το βιβλίο του «Μάνη-Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική», εκδόσεις Μέλισσα) με κίτρινο χρώμα ξεχωρίζουν οι πρώτες κατοικημένες περιοχές σε Μαραθονήσι-Γύθειο (Α) και Μελίσσι-Μαυροβούνι (Β), με πράσινο έχουν προστεθεί οι μεταγενέστερες (ως τη δεκαετία 1980 που εκδόθηκε το βιβλίο), ενώ με διακεκομμένη μπλέ γραμμή ήταν η πόλη του Γυθείου κατά τα ρωμαϊκά χρόνια που εκτείνεται από την Παλαιόπολη μέχρι μέσα στη θάλασσα. Ο πύργος των Γρηγοράκηδων στο νησάκι της Κρανάης χτίστηκε τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, το 1829.

*Οι Γρηγοράκηδες μετακινήθηκαν το 1782 στο Μαραθονήσι από το Σκουτάρι όπου είχαν το κάστρο και την έδρα τους (δόθηκαν ιστορικές μάχες εκεί στην μάταιη προσπάθεια των Οθωμανών να εισχωρήσουν στη Μάνη) και δικαίως φέρει ο Τζανέτος (Τζανήμπεης) Γρηγοράκης τον τίτλο του πρώτου «οικιστή» του Γυθείου. Μεγάλος πατριώτης και αγωνιστής με σημαντικότατη εθνική και πατριωτική δραστηριότητα. Το παλάτι του υπήρξε κέντρο συνεννοήσεως του Ελληνισμού της Ευρώπης. O Σουλτάνος κήρυξε τον Τζανήμπεη εκτός νόμου και τον καθαίρεσε από μπέη το 1798.

*Η ευτέλεια και προχειρότητα των κτιριακών κατασκευών στο Μαραθονήσι πρέπει να ήταν ηθελημένη. Κατά την επίσκεψη των Δήμου και Νικολό Στεφανόπολι στο Μαραθονήσι το 1797, έκαναν την ερώτηση: «Γιατι τόσο στενές κατοικίες; τόσο λίγο βολικές;» και ο Δημητράκης Γρηγοράκης απάντησε: «Για να μην προκαλούν την όρεξη των Τούρκων. Εκτεθειμένοι κάθε μέρα στις επιθέσεις τους, όταν εγκαταλείπουμε τα σπίτια μας δεν έχουμε σχεδόν τίποτε να χάσουμε».